1 KANT (2009).

2 KANT (2002): 154-155.

3 HEGEL (2006): 153-160.

4 ARENDT (2002). AVERROES (2004). SPINOZA (2006): 191-193.

5 HEIDEGGER (2006): 43. La referencia a Ser y tiempo es: HEIDEGGER (2005): 382-385.

6 HEIDEGGER (2001): 49.

7 NIETZSCHE (1996): 32.

8 NIETZSCHE (2005): 53-55.

9 DERRIDA (1998): 43.

10 KANT (2002): 158.

11 BRIND’AMOUR (1983).

12 MICHELS (1967).

13 CARABIAS TORRES (2012): 25-26.

14 KUHN (2008): 192.

15 KUHN (2008): 173.

16 AGAMBEN (2008).

17 JEDIN (1960).

18 COPÉRNICO (2001): 11.

19 GONZÁLEZ SEGURA (2012).

20 JEDIN (1981).

21 COYNE, HOSKIN, PEDERSEN (1983).

22 CARABIAS TORRES (2012).

23 BISKUP (1973): 67.

24 OLIVAR (1970).

25 AGAMBEN (2008).

26 ACHELIS (1990).

27 ACHELIS (1931).

28 COWIE (1974).

29 PABLO DE MIDDELBURG (1958): 319-330.

30 KUHN (2008): 190-191.

31 DELEUZE y GUATTARI (2002): 9-29.

32 MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XXIII-XXVI.

33 KUHN (2008): 171-183.

34 KOYRÉ (1977): 16-40.

35 KUHN (2008): 183.

36 KOYRÉ (2008): 6-7, nota al pie 3. KOYRÉ (1977): 150-179.

37 RHETICUS (1959): 121-122. MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XXXVII-XXXVIII.

38 VERNET (2000).

39 COPÉRNICO (2001): 11.

40 CARABIAS TORRES (2012).

41 COPÉRNICO (2001): 9, 13-14 y 33.

42 AA.VV. (2013).

43 LUDUEÑA ROMANDINI (2010): 94-98.

44 HAWKING y MLODINOW (2010).

45 COPÉRNICO (2001): 9.

46 KUHN (2008): 23-183.

47 JAMMER (1954): 51-92.

48 BOTTERI y CASAZZA (2015).

49FREUD (1991): 260-261.

50FREUD (1978): 131-133. Esta hipótesis freudiana expulsa injustificadamente los estudios geológicos sobre los fósiles y sus especulaciones sobre la edad del astro terrestre (ya en auge a fines del siglo XVIII). Dicha disciplina, de origen altamente especulativo, por momentos encapsulada por la ciencia positivista y de tanto en tanto resituada cercana a su justo lugar, además de haber sido la verdadera destructora del relato del Génesis, también constituye no sólo un cuarto descentramiento del ego humano característico de la civilización occidental, sino quizás el más importante de ellos (esto último, especialmente, si recordamos la importancia que tuvo, por ejemplo, el libro de Charles Lyell, Principios de Geología, en el jóven Darwin, antes de la conformación de la teoría de la evolución). Esta reflexión nos permite afirmar que la geo-historia de Fernand Braudel, asentada en la geografía, debe también alcanzar a la geología y, más precisamente, a la astrogeología para radicalizarse, entonces, en la dirección de un horizonte especulativo cósmico-universal. Parte de la correcta interpretación sobre "la posición en el cosmos" de nuestra civilización y de las inminentes civilizaciones marcianas dependerá, en gran medida, de la conformación de esta disciplina.

51 NIETZSCHE (2006a): 196-198.

52 Kojève (2012).

53 ARISTÓTELES (1996). ARISTÓTELES (1998): 489-495. JAMMER (1954): 51-92.

54 KUHN (2008): 197-244.

55 COPÉRNICO (2001).

56 VERNET (2000): 107 y 107, nota al pie 1.

57 KUHN (2008): 32-33.

58 KEPLER (1992).

59 EINSTEIN (1996).

60 BADIOU (2008a): 399.

61 KANT (1969).

62 KANT (2009): 701 y 718.

63 SCHELER (1938).

64 COPÉRNICO (2001): 35.

65 COPÉRNICO (2001): 15-16, 18-20 y 30-35. MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XII.

66 KOYRÉ (2008): 32-33.

67 COPÉRNICO (2001).

68 COPÉRNICO (2001): 15.

69 VERNET (2000): 114.

70 COPÉRNICO (2001): 33.

71 KOYRÉ (2008): 37-59.

72 VERNET (2000): 106.

73 KUHN (2008): 229 y 235.

74 COPÉRNICO (2001): 35.

75 COPÉRNICO (2001): 13.

76 COPÉRNICO (2001): 13-14.

77 PTOLOMEY (1998).

78 GINGERICH (1998).

79 KUHN (2008): 171-172.

80 COPÉRNICO (2001): 8-9.

81 VERNET (2000): 100-101.

82 COPÉRNICO (2001): 9.

83 KUHN (2008): 228-229.

84 LUTERO (1926): 419, trad. Juan Vernet. FORSTEMANN, (1846): 575. NORLIND (1953): 273-276.

85 MÜLLER (1963): 16-28.

86 COPÉRNICO (2001): 11.

87 COPÉRNICO (2001): 7.

88 MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XXVI-XLI.

89 VERARDI (2013): 152.

90 MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XXVI-XLI, nota al pie 50. VERNET (2000): 107-109.

91 OSIANDER (2001): 4.

92 KUHN (2008): 243.

93 MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XLI.

94 COPÉRNICO (2001): 14-15.

95 COPÉRNICO (2001): 33.

96 COPÉRNICO (2001): 10-11.

97 COPÉRNICO (2001): 7.

98 COPÉRNICO (2001): 7.

99 FLAMMARIÓN (2011): 41.

100 REDONDI (2010): 99.

101 COPÉRNICO (2001): 39-73. MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XII.

102 VERNET (2000): 155-172. KUHN (2008): 245-295.

103 KUHN (2008): 197.

104 KOYRÉ (2008): 31.

105 BELL (2012): 121. VERNET (2000): 70-84.

106 ROSSI (1973).

107 KUHN (2008): 24.

108 KUHN (2008): 197.

109 BADIOU (2008b): 62.

110 COPÉRNICO (2001): 9-10.

111 ROSEN (1939): 147.

112 KUHN (2008): 185.

113 KUHN (2008): 185.

114 COPÉRNICO (2001): 10.

115 KUHN (2008): 196-197.

116 COPÉRNICO (2001): 33. VERNET (2000): 118.

117 VERNET (2000): 86.

118 RHETICUS (1939). VERNET (2000): 35 y 85.

119 MÍNGUEZ PÉREZ (2001): XII.

120 COPÉRNICO (2001): 178-183.

121 COPÉRNICO (2001): 75.

122 COPÉRNICO (1939): 39.

123 REDONDI (2010): 105.

124 BELL (2012): 172.

125 COPÉRNICO (2001): 149-151, 223, 301 y 405.

126 REDONDI (2010): 106-107, 153-157 y 185.

127 ORESME (1968): 298.

128 REDONDI (2010): 104-105.

129 COPÉRNICO (2001): 14. PLATÓN (1999): 48-49.

130 BELL (2012): 121 y 170.

131 KUHN (2008): 226-227.

132 KUHN (2008): 24.

133 KOJÈVE (2012).

134 KOJÈVE (2012): 2.

135 CONFORD (1984): 141-147.

136 NICOL (1955). BURKERT (2007): 429-434 y 439.

137 COPÉRNICO (2001): 13.

138 HUSSERL (2008): 64-65.

139 DERRIDA (1998). LUDUEÑA ROMANDINI (2016).

140 KELSEN (2015): 311-316.

141 JULLIEN (1999): 21-23, 33 y 138.

142 NIETZSCHE (2006a): 22-23, 47-48 y 190-198.

143 JÈGUES-WOLKIEWIEZ (2011): 11-50.

144 D´HUY y LE QUELLEC (2010): 161-170. ANTEQUERA CONGREGADO (1994): 67-98. LASHERAS (2010).

145 ACOSTA MARTINEZ (1967): 9.

146 JÈGUES-WOLKIEWIEZ (2011): 11-50.

147 WILSON (1967): 63-120. TACOBSEN (1967): 167-263.

148 WILSON (1967): 57-67

149 WILSON (1967): 121-150.

150 CORNFORD (1987): 269-285.

151 TYLDESLEY (2011): 137-154.

152 ONFRAY (2016): 283-284.

153 ELIADE (2011): 461-483.

154 JEDIN (1960).

155 SALMOS en AA. VV. (2009): 693 [19 (18), 5-7] y 776 [104 (103), 19].

156 SALMOS en AA. VV. (2009): 693 [19 (18), 1]

157 MALAQUIAS en AA.VV. (2009): 1399 [4, 2].

158 JUAN en AA.VV. (2009): 1543 [1, 9].

159 LUCAS en AA.VV. (2009): 1493 [1, 78].

160 RAHNER (2003): 112.

161 RAHNER (2003): 113.

162 DÖLGER (1929): 271-290. DÖLGER (1925).

163 HAAG (1908).

164 DEISSMANN (1909).

165 RAHNER (2003): 122.

166 ONFRAY (2016): 301.

167 ONFRAY (2016): 301.

168 ELIADE (2011): 477-481.

169 NIETZSCHE (2006a): 196. NIETZSCHE (2001).

170 NIETZSCHE (2006b): 17.

171 NIETZSCHE (2006a): 47.

172 NIETZSCHE (2006a): 23.

173 HOFFMANN (1985).

174 EINSTEIN (2000): 11-91.

175 CHANG (2009): 59-71.

176 ROJAS PEÑA (2012): 220.

177 BERESÑAK (2016): 157-176.

178 MALPAS (2006, 2007, 2012). MEILLASSOUX (2015). LUDUEÑA ROMANDINI (2009, 2012, 2016). COCCIA (2011).

179 HEMLEBEN (1988).

180 GEYMONAT (1986): 10.

181 GEYMONAT (1986): 9-15.

182 REVUELTA (1981): 12.

183 HEMLEBEN (1988): 34.

184 REDONDI (2010): 110-113.

185 GALILEI (2010): 39.

186 BIAGIOLI (2008): 141–148.

187 BIAGIOLI (2008): 142.

188 BIAGIOLI (2008): 274.

189 REDONDI (1990).

190 KOJÈVE (2012): 49-61.

191 BIAGIOLI (2008): 276-277.

192 GALILEI (2011): 93.

193 GALILEI (1890-1909): 327.

194 GALILEI (2011): 93.

195 RIGHINI (2010): 135-146.

196 REDONDI (1990).

197 WEIL (2006): 115-116.

198 BERETTA (2007): 36-68.

199 REDONDI (1990).

200 REDONDI (1990).

201 BRUNO (1955). MONDOLFO (2004): 41-118.

202 THOREN (1990): 220-264.

203 KEPLER (1992).

204 VERNET (2000): 161-172.

205 GALILEI (2010): 69.

206 VERARDI (2013): 145-150.

207 BLUMENBERG (2008): 372-377.

208 LOVELL (1961): 91-117.

209 KOYRÉ (2008): 95-97.

210 BOIDO (1998).

211 GALILEI (1981): 93-108 y 110-117. GALILEI (2010): 45-47.

212 KUHN (2008): 286-290.

213 KOYRÉ (1977): 16-50.

214 CANGUILHEM (2009): 40.

215 GALILEI (1981): 86. GALILEI (2011): 18.

216 GALILEI (2011): 56 y nota al pie 59.

217 GALILEI (2011): 297.

218 GALILEI (2011): 296.

219 KUHN (2008): 203 y 230.

220 GALILEI (2011): 18-19 y 43-44. REDONDI (2010): 122.

221 REDONDI (2010): 123.

222 GALILEI (1981): 64.

223 GALILEI (2011): 18-19.

224 BIAGIOLI (2008): 281.

225 KUHN (2008): 285-291.

226 BIAGIOLI (2008): 274-278.

227 GALILEI (1968): 52. En la Biblia de Jerusalén se traduce así: “…tú regulaste todo con medida, número y peso”. AA.VV. (2009): 982 [11, 21].

228 REDONDI (2010): 103-104.

229 GALILEI (1981): 37.

230 GALILEI (1994): 70.

231 GALILEI (1994): 70.

232 BIAGIOLI (2008): 141-148.

233 GALILEI (2011): 319-320.

234 GALILEI (2011): 320.

235 KOYRÉ (1994): 71-116.

236 GALILEI (2011): 80.

237 BELARMINO en REALE y ANTISERI (2010): 233.

238 GALILEI (1968): 544.

239 GALILEI (1981): 79. GALILEI (2011): 321.

240 GALILEI (2011): 312.

241 GALILEI (2011): 36-37.

242 GALILEI (1981): 32.

243 GALILEI (2011): 11-12.

244 GALILEI (1981): 183.

245 GALILEI (1981): 33.

246 GALILEI (1981): 57 y 64.

247 BIAGIOLI (2008): 271-272.

248 BIAGIOLI (2008): 272-274.

249 GALILEI (1968) 253-254 (trad. Mario Biagioli).

250 GALILEI (2003): 186-187. La sugerencia de "invención" en lugar de "investigación" es de: REALE y ANTISERI (2010): 246.

251 HEGEL (2010, 2011, 2015). RIPALDA (2010). HORSTMANN (2009).

252 ALEMÁN (2001).

253 GALILEI (1981): 62-63.

254 GALILEI (1981): 63.

255 HUSSERL (2008): 64-65.

256 SCHMITT (1969): 110 y ss.

257 GALILEI (2011): 55-58.

258 GALILEI (1981): 294.

259 GALILEI (1981): 294.

260 ORTEGA Y GASSET (1979): 26-27.

261 HEIDEGGER (2008a): 74.

262 HEIDEGGER (2007): 30.

263 HEIDEGGER (2007).

264 BIAGIOLI (2008): 271.

265 KANT (2009): 5.

266 MARX (1973): 10.

267 REDONDI (1990).

268 GALILEI (2011): 92-93.

269 GALILEI (1994): 63-64, 71, 72, 73, 79 y 95.

270 GALILEI (1994): 72-73.

271 GALILEI (1968): 544 (trad. basada en A. Beltrán Marí).

272 GALILEI (2011): 47-49. Para los puntos críticos con Aristóteles: GALILEI (2011): 284-285 y 294.

273 ARISTÓTELES (2003): 195-198.

274 ARISTÓTELES (2003): 196.

275 ARISTÓTELES (2003): 197-198.

276 ARISTÓTELES (2003): 198.

277 GALILEI (2011): 320.

278 GALILEI (1968): 540.

279 GALILEI (2011): 36.

280 GALILEI (2011): 94

281 GALILEI (1968): 544 (trad. basada en A. Beltrán Marí).

282 LLOYD (2008).

283 FOUCAULT (1992).

284 ARISTÓTELES (2003): 197.

285 BELL (2012): 172-173.

286 BELL (2012): 172.

287 BIAGIOLI (2008): 273.

288 ORTEGA Y GASSET (1979): 27.

289 ORTEGA Y GASSET (1979): 27.

290 REDONDI (2010): 193.

291 REDONDI (2010): 193-194.

292 REDONDI (2010): 193-194.

293 EINSTEIN (1996, 2000, 2004).

294 KOYRÉ (1994): 117-145.

295 BELL (2012): 173.

296 GALILEI (2011): 93.

297 GALILEI (2011): 94 y 321.

298 GALILEI (2011): 166-167.

299 GALILEI (1981): 298-299.

300 GALILEI (2011): 321.

301 BLUMENBERG (2000): 11-18.

302 GALILEI (1981): 96.

303 HUSSERL (2008): 76-79.

304 GALILEI (1981): 75.

305 HEISENBERG (1930, 1959, 1977, 1985).

306 SCHRÖDINGER (1983, 2007, 2008).

307 KUMAR (2011).

308 LUDUEÑA ROMANDINI (2012): 53-65.

309 GALILEI (1981): 295.

310 GALILEI (1981): 294.

311 GALILEI (1981): 294.

312 HUSSERL (2008): 116-125.

313 DESCARTES (2011): 155-159.

314 HUSSERL (2008) 133-143.

315 DELEUZE (2008): 93-107.

316 KANT (2009).

317 COCCIA (2011): 54.

318 MONDOLFO (2004): 119-158.

319 GALILEI (1981): 299.

320 GALILEI (1981): 294.

321 GALILEI (2003): 178-179.

322 HUSSEERL (2008): 72, nota al pie 4.

323 HUSSEERL (2008): 73.

324 HUSSERL (2008): 76.

325 HUSSERL (2008): 79.

326 COCCIA (2011).

327 LUDUEÑA ROMANDINI (2012).

328 COCCIA (2008, 2011, 2017). LUDUEÑA ROMANDINI (2009, 2012, 2013, 2016).

329 GALILEI (2011): 56.

330 GALILEI (2011): 55.

331 GALILEI (1981): 298.

332 GALILEI (2011): 56.

333 ASSMANN (2002): 20. SCHMITT (2005): 57.

334 FOUCAULT (2010): 67.

335 GALILEI (2011): 166-167.

336 GALILEI (2011): 92-93.

337 GALILEI, (2011): 93.

338 GALILEI, (2011): 93.

339 NIETZSCHE (2001, 2006a, 2006b).

340 HUSSERL (2000): 163-164.

341 HUSSERL (2000): 180-181.

342 HUSSERL (2000): 178.

343 HUSSERL (2000): 191.

344 HUSSERL (2000): 164-166.

345 HUSSERL (2000): 170.

346 HUSSERL (2000): 164.

347 DERRIDA (2000): 96.

348 BADIOU (2016): 16.

349 CARUSO (1969): 94-95.

350 FOUCAULT (2005): 317-318.

351 DELEUZE y GUATTARI (2002, 2005).

352 DERRIDA (1998): 42.

353 DERRIDA (1998): 43-44.

354 DERRIDA (1998): 43.

355 HUSSERL (2008): 79.

356 HUSSERL (2008): 76.

357 MAC DOUGALL (1907).

358 MILLER (2015): 161-206.

359 CANGUILHEM (1997): 18-29. LACAN (2008): 839. ALLOUCH (2007): 31-64.

360 NIETZSCHE (2006a): 27,122-124, 201-205.

361 LACAN (2012): 44 y 345.

362 LACAN (2012): 336 y ss.

363 DERRIDA (2012): 11-14. DERRIDA (2006). SLOTERDIJK (2013).

364 MILLER (2015): 127-142.

365 KLIMOVSKY (1987).

366 GOULD (2010): 229-235. HARMON (2013): 30-37.

367 FREUD (2011): 103-104, nota al pie 5. FREUD (2008).

368 DEBORD (2008).

369 LACAN (2012): 42.

370 PAULI (1996).

371 VON FRANZ (1984): 324.

372 JUNG (1984): 98-99.

373 JUNG (1984): 102.

374 JUNG (1984): 102.

375 LACAN (2015): 95-97.

376 LACAN (2015): 97.

377 LACAN (2015): 95-96.

378 LACAN (2012): 48.

379 LACAN (2012): 48.

380 LACAN (2008): 814.

381 LACAN (2008): 818.

382 LACAN (2012): 50.

383 LACAN (2012): 48.

384 LACAN (2008): 780.

385 LACAN (2012): 50.

386 LACAN (2012): 43.

387 LACAN (2012): 43.

388 LACAN (2012): 44.

389 MILNER (1997): 318.

390 LACAN (2008): 826.

391 LACAN (2008): 829.

392 MILNER (1997): 318.

393 MILNER (1997): 321.

394 GOROSTIZA (2008).

395 DIDI-HUBERMAN (2016).

396 LACAN (2012): 336 y ss. DIDI-HUBERMAN (2016).

397 LACAN (2012): 336.

398 LACAN (2012): 336-337.

399 LACAN (2012): 336.

400 LACAN (2012): 338.

401 LACAN (2012): 338-341.

402 LACAN (2012): 339.

403 LACAN (2012): 338.

404 LACAN (2015): 98.

405 FOUCAULT (2001): 245.

406 LACAN (2012): 341.

407 ILLOUZ (2012): 9-29.

408 HEIDEGGER (2007). HEIDEGGER (2008b): 111-119.

409 LACAN (2012): 338.

410 LACAN (2012): 340.

411 LACAN (2015): 97.

412 ALLOUCH (2007).

413 LACAN (2012): 339.

414 PLATÓN (2011):626-629 y 796-797.

415 PLATÓN (2011): 499- 508.

416 PLATÓN (2011): 498-499.

417 PRIGOGINE (2010): 1 y 3.

418 LACAN (2008): 814.

419 KOYRÉ (2008): 256.

420 DESCARTES (2011).

421 HORKHEIMER (1973): 184.

422 NEWTON (2006): 47-48.

423 GALILEI en REALE y ANTISERI (2010): 248.

424 GALILEI (1994): 74.

425 BELL (2012): 172.

426 ARENDT (2002): 239-451.

427 AGAMBEN (2003, 2004, 2008).

428 AGAMBEN (2008): 460 y 489.

429 NEWTON (2011): 98-99.

430 HALLEY (2011): 95-96.

431 THE NEWTON PROJECT (2017).

432 RADA GARCÍA (2011): 15.

433 ACKROYD (2012): 98 y ss. RADA GARCÍA (2011): 69-76.

434 NEWTON (2008): 29.

435 COTES (2011): 117-118.

436 ORTOLAN (1884): 270.

437 NEWTON (2011): 98-99.

438 NEWTON (2008): 29.

439 NEWTON (2011): 785-786.

440 NEWTON (1977): 381.

441 NEWTON (2011): 782.

442 NEWTON (2011): 782.

443 NEWTON (2011): 637, nota al pie 6.

444 NEWTON (2011): 639.

445 NEWTON (2008): 30.

446 NEWTON (2009): XLI. El Templo de Salomón, entendido para adorar a la divinidad, ubica en su centro la llama (la idea heliocéntrica ya estaba presente en la Antigüedad). NEWTON (2009): XLI.

447 ACKROYD (2012): 67.

448 TILLICH (1977): 355.

449 CALVINO (1988): 125-126

450 KOYRE (2008): 222, nota al pie 7.

451 Para mayor información sobre la postura religiosa de Newton, véase: MC LACKLAND (1950).

452 Para un sólido análisis de dicha polémica: ALBA (2011).

453 Para otra lectura sobre el arrianismo de Newton: PFIZENMAIER (1997): 57-80.

454 Para un panorama general, véase: AUSTEN (1970): 521-542. BAILLON (1994): 123-37. BRETT (1928): 259-273. BROOKE y CANTOR (1998). COHEN (1969): 523-548. HILL (1980). MANUEL (1974).

455 TAWNEY (1959). MERTON (1984).

456 TILLICH (1977). MONARES (2001): 143-165.

457 KUHN (2008): 332-333.

458 NEWTON (2011): 127.

459 KOYRÉ (2008): 151.

460 JAMMER (1954): 110.

461 REDONDI (2010): 125-127.

462 NEWTON (2011): 127.

463 KOYRÉ (2008): 152.

464 NEWTON (2011): 127.

465 REDONDI (2010): 124-130.

466 NEWTON (2011): 128.

467 NEWTON (2011): 128.

468 NEWTON (2006): 29-60.

469 NEWTON (2011): 128.

470 NEWTON (2006): 30.

471 NEWTON (2006): 30. KOYRÉ (2008): 161-168.

472 NEWTON (2011): 129.

473 KUHN (2008): 140.

474 NEWTON (2006): 41-43.

475 NEWTON (2006): 42-43.

476 NEWTON (2011): 783.

477 MERTON (1984). HARRISON (1998). GRANÉS SELLARÉS (2005): 37 y ss.

478 NEWTON (2006): 44-45.

479 NEWTON (2006): 45.

480 NEWTON (2006): 45.

481 NEWTON (2006): 45.

482 KANT (2009): 71-78.

483 NEWTON (2006): 38. BARRACHINA (2007). STEIN (1970). FRIEDMAN (1983).

484 NEWTON (2011): 133.

485 NEWTON (2011): 131-132. BRAVO (1984): 19.

486 BRAVO (1984): 19-20.

487 NEWTON (2011): 136.

488 NEWTON (2011): 136.

489 BRAVO (1984): 20.

490 BRAVO (1984): 20.

491 NEWTON (2011): 133-134. BRAVO (1984): 20.

492 BRAVO (1984): 20.

493 BRAVO (1984): 22-23.

494 NEWTON (2011): 133.

495 BRAVO (1984): 22-24.

496 MACH (1949).

497 BRAVO (1984): 24.

498 NEWTON (2011): 127-153.

499 ALEXANDER (1998).

500 RADA (1980). VAILATI (1997).

501 KOYRÉ (2008): 156-158.

502 NEWTON (2011): 783.

503 NEWTON (2006): 41.

504 NEWTON (2011): 783-784.

505 JAMMER (1954): 111.

506 NEWTON (2011): 782-784.

507 OROZCO ECHEVERRI (2009): 77-82.

508 SNOBELEN (2001).

509 OROZCO ECHEVERRI (2009): 73.

510 NEWTON (1733): 251-252, trad. Orozco Echeverri.

511 SNOBELEN (2003).

512 NEWTON (1733): 251-252, trad. Orozco Echeverri.

513 NEWTON (2004), Ms. 1.1. fol. 12.

514 NEWTON (2004), Ms. 1.1. fol. 10.

515 OROZCO ECHEVERRI (2009): 71.

516 NIETZSCHE (2005): 53-55.

517 NEWTON (2011): 784-785.

518 COHEN (1983).

519 DIJSKTERHUIS (1980).

520 NEWTON (2011): 97.

521 NEWTON (2011): 98.

522 NEWTON (2011): 97.

523 ORTEGA Y GASSET (1979): 27-27.

524 NEWTON (1977): 376-377.

525 NEWTON (2011): 97.

526 NEWTON (2011): 98.

527 NEWTON (1977): 379-380.

528 NEWTON (2011): 641.

529 SOLÍS (1977): L.

530 NEWTON (2004), Ms. 1.1., fol. 12.

531 MAMIANI (2002).

532 NEWTON (2011): 615.

533 NEWTON (2011): 616.

534 NEWTON (2011): 617.

535 NEWTON (2011): 617.

536 NEWTON (2011): 617.

537 NEWTON (2011): 617-618.

538 NEWTON (2011): 618.

539 KUHN (2008): 332-333.

540 NEWTON (2011): 784.

541 NEWTON (1977): 381.

542 ARENDT (1983, 2007, 2008).

543 KOYRÉ (1971): 269.

544 NEWTON (2011): 121.

545 NEWTON (2011): 122.

546 RADA GARCÍA (2011): 49.

547 RADA GARCÍA (2011): 49.

548 NEWTON (2011): 122.

549 NEWTON (2011): 123.

550 NEWTON (2011): 123.

551 NEWTON (2011): 631.

552 NEWTON (2011): 125.

553 NEWTON (2011): 125.

554 NEWTON (2011): 125

555 RADA (2011): 60.

556 REALE y ANTISERI (2010): 271.

557 NEWTON (2011): 135.

558 NEWTON (2011): 136.

559 NEWTON (2011): 136.

560 NEWTON (2011): 136-137.

561 NEWTON (2011): 424.

562 AA. VV. (2012).

563 EGGERS LAN (1995). LIZCANO (2009): 35-60 y 149-264. GARCÍA BAZAN (2005): 23-64. GÓMEZ PIN (1999): 15-130.

564 CASINI (1975): 233-238. GARDNER (2001).

565 NEWTON (2011): 631.

566 NEWTON (2011): 635.

567 NEWTON (2011): 635-636.

568 NEWTON (2011): 701-702.

569 NEWTON (2011): 785.

570 NEWTON (2008): 38.

571 NEWTON (1977): 350.

572 AA. VV. (2003).

573 NEWTON (2008): 36.

574 NEWMAN (1987): 564-574.

575 MORALEZ GERARDINO (2006): 163-164.

576 NEWTON (1977): 344.

577 NEWTON (1977): 375.

578 NEWTON (1977): 364.

579 NEWTON (1977): 369.

580 NEWTON (2008): 37-43.

581 NEWTON (2008): 40.

582 NEWTON (1977): 344-345.

583 NEWTON (2006): 132. NEWTON (2008): 55-74. NEWTON (1978): 177.

584 NEWTON (2011): 121.

585 NEWTON (2011): 512-524.

586 NEWTON (2011): 785-786.

587 NEWTON (2011): 99.

588 NEWTON en MCGUIRE (1970): 185.

589 KEYNES (1947): 27-28.

590 NEWTON (2011): 784.

591 REDONDI (2010): 125.

592 NEWTON (1977): 345-346.

593 NEWTON (2011): 784.

594 NEWTON (2011): 784-785.

595 BERKELEY (1990): 115-129. BERKELEY (2009). BENÍTEZ y ROBLES (2006): 225-359.

596 ALEXANDER (1998). KOYRÉ (2008): 217-252. JAMMER (1954): 109-124. RADA (1980). VAILATI (1997).

597 JAMMER (1954): 25-50.

598 KOYRÉ (2008): 107-176.

599 MOORE (1648) en DESCARTES (1903): 238 y ss.

600 NEWTON (2011): 784.

601 OROZCO ECHEVERRI (2009).

602 NEWTON (1977): 381.

603 NEWTON (2011): 785-786.

604 GALILEI (1981): 229.

605 HEGEL (2010): 869-895, 905, 913 y 921.

606 NEWTON (1977): 345-346.

607 FOUCAULT (2006a, 2007a).

608 FOUCAULT (2005). DELEUZE (2005a).

609 DELEUZE y GUATTARI (2005): 21-39. DELEUZE (2005a). DELEUZE (2005b): 34-37 y 46-50.

610 NEWTON (2006): 47.

611 HAWKING (2007): 237.

612 NEWTON (2011): 784.

613 NEWTON (2006): 43.

614 NEWTON (2006): 56.

615 NEWTON (2006): 29.

616 NEWTON (2006): 48.

617 NEWTON (2006): 56.

618 NEWTON (2006): 47.

619 NEWTON (2006): 48.

620 NEWTON (2006): 52.

621 NEWTON (2006): 52.

622 NEWTON (2006): 51.

623 NEWTON (2006): 54-55.

624 NEWTON (2006): 59.

625 AA.VV. (2012).

626 KAKU (1996).

627 NEWTON (2006): 58-59.

628 NEWTON (2006): 59.

629 HALLEY (2011): 95-96.

630 CREMASCHI (1998).

631 FERGUSON (1769): 81-90. BRYSON (1945): 138-139.

632 GALIANI (1975): 58-59.

633 JACOB (1976).

634 PRIESTLEY (1777). HARTLEY (1749). GIUNTINI (1980): 198-229.

635 HUTCHESON (1971): II, V, 2 y II, VII, 8. TURCO (1974): 17-29.

636 TURNBULL (2005): 1-20. RESTAINO (1974): 49-59.

637 HUME (2011): 35-36. NOXON (1973): 27-123. CAPALDI (1975): 49-70.

638 SMITH (1976): cap. 6, II, 2.6.

639 SMITH (1980): 76.

640 SMITH (1977). CREMASCHI (1984): 92.

641 LOCKE (1956): 10.

642 HALL y HALL (1962): 81. TURNBULL y SCOTT (1959): 76. RANDALL (1962): 595 y 601. ROGERS (1978): 218.

643 HOLBACH (2008). HELVÉTIUS (2012): caps. 2 y 3. MORELLY (1985). TEGA (1975): 369-407.

644 CREMASCHI (1998): 75.

645 ROUSSEAU (1964): 133, 281-284, 295-296 y 360-361.

646 VOLTAIRE (1996). VOLTAIRE (1975): 93-129.

647 ELENA y ORDOÑEZ (1998). FEHÉR (1998). CREMASCHI (1998).

648 HALL y HALL (1964): 219.

649 ELENA y ORDOÑEZ (1998): 22-40.

650 FEHÉR (1998). CREMASCHI (1998).

651 ELENA y ORDOÑEZ (1998): 14-21.

652 FEHÉR (1998): 45 y 66-67.

653 ALGAROTTI (1737). Véase: FEHÉR (1998): 52-67.

654 ELENA y ORDOÑEZ (1998): 32-49.

655 LAFUENTE Y ARBOLEDA (1996): XLVIII.

656 LAFUENTE Y ARBOLEDA (1996): XLVII.

657 VOLTAIRE (1975): 93-113.

658 SAY (1855).

659 PATINKIN (2008).

660 AGAMBEN (2008): 480.

661 AGAMBEN (2008): 460.

662 AGAMBEN (2008): 345-351, 453-465 y 480.

663 AGAMBEN (2008): 472-494.

664 AGAMBEN (2008): 489.

665 FOUCAULT (2003): 319.

666 FOUCAULT (2007b): 36.

667 FOUCAULT (2007b): 81.

668 FOUCAULT (2006b): 339-340.

669 FOUCAULT (2007b): 26-41 y ss.

670 FOUCAULT (2007b): 31.

671 FOUCAULT (2007b): 31.

672 FOUCAULT (2007b): 32.

673 FOUCAULT (2007b): 32-33.

674 FOUCAULT (2007b): 33.

675 FOUCAULT (2007b): 82.

676 MONARES RUIZ (2002).

677 FOUCAULT (2007b): 82.

678 FOUCAULT (2007b): 85-86.

679 FOUCAULT (2007b): 86-87.

680 FOUCAULT (2003): 256.

681 MARX (2000): Libro II.

682 Instituto de Marxismo Leninismo (1975): 12.

683 ENGELS (1975): 277-281.

684 FOUCAULT (2003): 311-312.

685 FOUCAULT (2003): 257.

686 FOUCAULT (2003): 256.

687 FOUCAULT (2006b): 44.

688 FOUCAULT (2007b): 89.

689 FOUCAULT (2007a): 168-176.

690 FOUCAULT (2006b): 40.

691 FOUCAULT (2006b): 41-42.

692 Parafraseamos la sugerencia textual de: CREMASCHI (1998): 87. SMITH (1976): cap. 6, II, 2.6.

693 FOUCAULT (2006b): 41.

694 FOUCAULT (2003): 188.

695 FOUCAULT (2003): 207.

696 FOUCAULT (2007b): 311-312.

697 FOUCAULT (2003): 207.

698 A.H.E.P.E. (2002). BELL (1937): 207-219. CAMPOS (2004): 153-177. LAPLACE (1820).

699 ALFONSECA (1998): 124. BERNHARD (2000): 103. RIVAS LADO (2001): 183-214.

700 PRIGOGINE (2010): 1.

701 PRIGOGINE (1997). PRIGOGINE (1010): 1 y 3.

702 BACHELARD (1975): 255 y ss.

703 PRIGOGINE (1997). PRIGOGINE (1010): 1 y 3.

704 KUHN (2008): 140.

705 KUHN (2008): 140.

706 KUHN (2008): 140.

707 FOUCAULT (2006b): 43.

708 KUHN (2008): 140.

709 FOUCAULT (2002): 172.

710 BACHELARD (1975): 7-28.

711 EINSTEIN (1996, 2000, 2004). HAWKING (2007). HAWKING y PENROSE (2011). HAWKING Y MOLODINOW (2010). SCHRÖDINGER (2007, 2008). ROSENBLUM y KUTTNER (2012). RANDALL (2007).

712 KOYRÉ (1977): 75.

713 HEIDEGGER (2005, 2006, 2013).

714 BACHELARD (1975): 221-253.

715 KOYRÉ (1994): 47-69.


No es pensar por pensar en cualquier cosa,

es servirse del cielo como un animal;

no es cambiar por cambiar todas las cosas,

es por morder siempre en el mismo lugar.

G.B.

¿Seguimos siendo Modernos?

(A modo de prólogo)

por Fabián Ludueña Romandini

El 6 de abril de 1922, en una sesión de la Société française de Philosophie, en la que estuvieron presentes eminencias de la física, como Paul Langevin, o de la filosofía, como Émile Meyerson, tuvo lugar un encuentro que bien puede calificarse como uno de los ápices intelectuales del siglo XX. Nos referimos al debate entre Albert Einstein y Henri Bergson. El filósofo tenía sus reparos frente a la teoría restringida de la relatividad y, sobre todo, no manifestaba ninguna hesitación a la hora de poner en claro sus objeciones.1 Por su parte, el físico no encontraba este hecho como algo ilegítimo sino, al contrario, como un deseable suceder propio de los ámbitos de la especulación teórica.

La escena puede parecer hoy desusada y, para decirlo todo, insólita. Tanto la distribución política de los saberes ha divorciado a la ciencias de la filosofía en aras de un proyecto a escala global que, ciertamente, nada tiene de casual o ingenuo y que augura un futuro sombrío de no revertirse prontamente. El tan mentado recurso a la “interdisciplina” constituye meramente un expletivo discursivo pues ese no es más que el nuevo nombre del enclaustramiento de los saberes que, de tanto en tanto, ejercitan la mímica de un diálogo que no conmueve nunca –en lo fundamental– las bases de ninguna episteme.

El libro de Fernando Beresñak que la Biblioteca de la Filosofía Venidera tiene el honor de sumar a su acerbo procede, precisamente, en sentido contrario pues, como el autor mismo señala, para abordar estas páginas es necesario dejar atrás cualquier supuesto adquirido sobre el problema del espacio desde la ciencia hasta la filosofía pasando por la teología. Un año cero epistémico que, al mismo tiempo, es el de una contaminación de saberes que vuelven a encontrar un nuevo punto de amalgama.

El programa, con todo, debe asumir una perspectiva: en este caso, la espacialidad como medio de comprender el ascenso de la racionalidad científica hasta convertirse en un “imperio” discursivo que tiñe nuestros modos, desde los más elementales hasta los más sofisticados, de aprehensión de aquello que suele llamarse la realidad. Como puede verse, ese programa parte de un diagnóstico que se halla sostenido en la consideración de la historia de la ciencia moderna por medio de tres de sus nombres determinantes: Copérnico, Galileo y Newton.

Podríamos decir que el libro de Beresñak renueva el gesto de los Modernos cuando la ciencia aún no se había divorciado de la filosofía (o, incluso, de la teología). Ha sido demostrado que es imposible concebir, aunque se lo haga a menudo, la filosofía política de Hobbes sin colocar su Leviathan en el marco de los debates de las teorías naturalistas de su tiempo.2 Dentro de esa misma atmósfera, este libro retoma el arrojo del que había hecho gala Leibniz cuando, por ejemplo, al proyectar una historia de la casa de Hannover por encargo del duque Enrst-August de Brunswick-Lüneberg, estableció que dicha tarea resultaba imposible sin retrotraer la historia humana hasta reconstruir el espacio mismo que, desde un punto de vista geológico, era la condición de posibilidad de la temporalidad histórica.3 Cuando la historia dinástica no puede separarse de la geo-historia, entonces, la filosofía y la ciencia no son sino intensidades de un saber universal al que Leibniz aspiraba y que hoy, salvo meritorias excepciones, despierta la condescendencia o el escarnio de científicos y filósofos.

A contrapelo de lo establecido, la fuerza de un proyecto semejante es acaso hoy más necesaria que nunca. Sin embargo, un esfuerzo de esa índole, nos propone Beresñak, debe comenzar con una comprensión teórica de las implicaciones de la noción de espacialidad heredada de los Modernos. ¿Cuáles son los alcances y los límites de las concepciones del espacio que aún nos rigen? En el caso de Beresñak, el abordaje histórico va de la mano con la especulación filosófica. Según nuestro parecer, la tradición lo asiste en su metodología pues hoy se ha vuelto una moda la práctica de la “arqueología filosófica” y no han faltado los esfuerzos de realizar una “arqueología de la arqueología” para remontar sus orígenes explícitos, por ejemplo, hasta Immanuel Kant.

Con todo, el concepto de “arqueología filosófica” ya estaba en circulación en el siglo XVII y de un modo inusitadamente más profundo del que le damos hoy. Por ejemplo, Thomas Burnet lo utiliza no sólo para la indagación histórico-textual sino que define a la arqueología como la búsqueda del “kósmos archaîon”, un proyecto donde historia y cosmología, una vez más, pueden aunar fuerzas.4 El “origen” que debería buscar la arqueología, según Burnet, no concierne únicamente al tiempo histórico sino al cosmos en cuanto tal. Es posible detectar allí un proyecto político o, más precisamente, teológico-político. Fernando Beresñak discierne un camino de este tipo en la hegemonía de la ciencia contemporánea, lo cual no invalida, en absoluto, la pertinencia de la búsqueda.

Del mismo modo, Beresñak tiene de su parte a los propios pensadores modernos que levantaron sus dudas frente al universo propuesto por Newton. Uno de los más prominentes objetores escribía: “…aunque los modernos enseñan que el espacio es real e infinitamente extenso, no obstante, si consideramos que esto no es una noción intelectual, ni es percibido por ninguno de nuestros sentidos, estaremos quizá inclinados a pensar […] que esto es también […] una especie de sueño del hombre despierto”.5 Aunque el proyecto filosófico de Beresñak, como constatará el lector, sigue vías muy diferentes, resulta posible aproximar, en espíritu, al objetor de Newton a nuestro autor cuando este nos invita a tomar en serio “…la necesidad de especular sobre la posibilidad de estar habitando un espacio mucho más rico del compuesto tan sólo por objetos sensibles como el que creemos habitar. De legitimar tal indagación, sus resultados podrían permitirnos pensar formas de vida radicalmente distintas”.6

Esta pesquisa de Beresñak nos recuerda, por efecto de espejo, que quizá uno de los dilemas acuciantes de nuestro tiempo no es que jamás hayamos sido modernos7 sino que, al contrario, hemos dejado de serlo.

1 Estas objeciones han dado lugar a un libro que aún debe ser interpretado en todas sus consecuencias: Bergson, Henri. Durée et simultanéité. À Propos de la Théorie d’Einstein. Paris: Quadrige/Presses Universitaires de France, 1998.

2 Shapin, Steven - Schaffer, Simon. Leviathan and the Air-Pump. Hobbes, Boyle and the Experimental Life. Princeton: Princeton University Press, 1985.

3 Nos referimos al texto conocido como Protogaea. Cf. Leibniz, Gottfried Wilhelm. Protogaea. De l’aspect primitif de la terre et des traces d’une histoire très ancienne que renferment les monuments mêmes de la nature. Edición a cargo de Jean-Marie Barrande. Toulouse: Presses universitaires du Mirail, 1993.

4 Burnet, Thomas. Archaeologiae philosophicae: sive Doctrina antiqua de rerum originibus. Londini: G. Kettilby, 1692, p. 2.

5 Berkeley, George. Siris. Empirismo e idealismo platónico en el siglo XVIII. Introducción, traducción y notas adicionales de Jorge L. Martín, Buenos Aires: Miño y Dávila editores, 2009, p. 155.

6 Cf. infra, p. 23.

7 Latour, Bruno. Nous n’avons jamais été modernes. Essai d’anthropologie symétrique. Paris: La Découverte, 1991.